Chỉ định, chống chỉ định, quy trình xạ phẫu u não và một số bệnh lý sọ não bằng dao gamma quay

 PGS. TS. Mai Trọng Khoa, ThS. Nguyễn Quang Hùng

Trung tâm Y học hạt nhân và Ung bướu-Bệnh viện Bạch Mai

I. Chỉ định điều trị cho những khối u não và bệnh lý sọ não

1. Các khối u sọ não:

U tuyến yên (Pituitary tumor)

U tuyến tùng (Pineal tumor)

U sọ hầu (Craniopharyngeal tumor)

U màng não (Meningioma)

U tế bào hình sao (Astrocytoma)

U dây TK đệm ít nhánh (Oligodendrioma)

U dây VIII (Acoustic neuroma)

Các nhân di căn não…(Brain metastases)

2. Các u nền sọ xâm lấn não

3. Các u hốc mắt

4. Các bệnh lý mạch máu não:

Tổn thương mạch: dị dạng mạch máu não (AVM: Anteriovenous Malformations)

U nguyên bào mạch (Hemangioblastoma)

U máu thể hang (Cavernoma)

5. Các rối loạn chức năng:

Động kinh

Đau dây thần kinh số V

II. Chống chỉ định

1. Kích thước khối u > 5cm, có nguy cơ phù não diện rộng.
2. Bệnh cấp tính kèm theo đe dọa tính mạng.
3. Bệnh viêm não, màng não kèm theo.
4. U não và bệnh lý sọ não đang trong giai đoạn chảy máu.
5. Phình mạch não.
6. Bệnh nhân đang mê sảng hoặc hôn mê.
7. Bệnh nhân trong tình trạng tăng áp lực nội sọ.

 QUY TRÌNH ĐIỀU TRỊ U NÃO VÀ BỆNH LÝ SỌ NÃO BẰNG XẠ PHẪU DAO GAMMA QUAY

            Bệnh nhân được chẩn đoán xác định là u não và một số bệnh lý sọ não, được thông qua hội đồng hội chẩn, có chỉ định xạ phẫu bằng dao gamma quay. Trước khi tiến hành xạ phẫu bệnh nhân và người nhà bệnh nhân được giải thích về quy trình điều trị, những tác dụng không mong muốn có thể gặp phải và cách khắc phục.

I. Các bước tiến hành xạ phẫu bằng dao gamma quay:

1. Cố định đầu bệnh nhân: bệnh nhân được cố định đầu bằng 1 khung lập thể, khung này đảm bảo cho đầu bệnh nhân ở 1 tư thế nhất định và đảm bảo khối u luôn ở vị trí trọng tâm hay gần trọng tâm nhất của khung. Khung lập thể cho phép xác định không gian 3 chiều tới u. Khung này cho phép chụp được mô phỏng trên các loại máy chụp như cộng hưởng từ (MRI), chụp cắt lớp vi tính (CTScanner), chụp cắt lớp 64 dãy (MSCT), chụp mạch máu não (DSA)...

Hình 1: Hình ảnh cố định đầu bệnh nhân vào một khung lập thể

1. Chụp mô phỏng: Bệnh nhân sau khi đã được cố định đầu bằng một khung lập thể sẽ được đưa tới chụp mô phỏng (tùy theo bản chất của tổn thương mà xác định loại máy chụp mô phỏng khác nhau). Tiến hành thu thập dữ liệu hình ảnh. Các hình ảnh sẽ được truyền đến hệ thống lập kế hoạch điều trị (hay copy vào đĩa CD) thông qua hệ thống mạng DICOM.

 Hình 2: hình ảnh chụp CTScanner mô phỏng

1. Lập kế hoạch điều trị: dữ liệu hình ảnh đã được đưa vào phần mềm lập kế hoạch điều trị.

3.1.         Mở cửa số hình ảnh: thao tác này giúp cho Bác sĩ, Kỹ sư kiểm soát được chất lượng chuỗi các hình ảnh, xác nhận được vị trí, kích thước, có thể bản chất khối u, đặc biệt các thành phần mô não lành xung quanh u.

Hình 3: chuỗi các hình ảnh trên phim chụp cộng hưởng từ

3.2.         Mở cửa sổ khai báo bệnh nhân được điều trị: vào phần mềm lập kế hoạch ARGS. Tạo một kế hoạch mới trên thực đơn “new plan”. Hầu hết các trường dữ liệu trên kế hoạch mới đã được điền đầy đủ từ các dữ liệu trên hình ảnh chẩn đoán DICOM. Điền dữ liệu thêm vào bất kỳ trường nào còn thiếu dữ liệu (tên bệnh nhân, vv)

Hình 4: hình ảnh cửa sổ khai báo tên bệnh nhân, tên bệnh, bác sỹ, kỹ sư điều trị

3.3.         Xác định tọa độ XYZ.

 Hình 5: hình ảnh đánh dấu các điểm xác định tọa độ khối u

3.4.         Xác định thể tích hộp sọ

3.5.         Xác định thể tích khối U

Hình 6: hình ảnh thể tích khối u được xác lập

3.6.         Đặt các trường bắn (shot): tùy thuộc vào hình dạng, kích thước và vị trí khối u mà có thể sử dụng Shot có các Colimator với kích thước khác nhau (18mm, 14mm, 8mm, 4mm); đảm bảo đường đồng liều 50% (isodose 50%) bao phủ hết u.

Hình 7: Hình ảnh đặt các trường bắn (shot)

3.7.         Đánh giá kế hoạch: Khảo sát các đường đồng liều: 40%, 30%, 20%...Tính toán liều đảm bảo ít ảnh hưởng tới mô não lành xung quanh. Tùy thuộc vào vị trí khối u, các dấu hiệu lâm sàng, sức khỏe và giai đoạn bệnh mà bác sỹ xạ phẫu có thể quyết định liều chỉ định ứng với độ lớn đường đồng liều khác.

Hình 8: Hình ảnh khảo sát đường đồng liều

3.8.         Mở cửa sổ đường cong DVH dùng để đánh giá kế hoạch điều trị: Giúp kiểm tra được liều điều trị và thể tích khối U

Hình 9: Đường màu vàng thể hiện thể tích khối u

3.9.         Đề xuất kế hoạch điều trị và chuyển kế hoạch này sang phòng điều khiển.

Hình 10: Bảng kế hoạch xạ phẫu

1. Tiến hành xạ phẫu dao gamma quay: Bệnh nhân được đưa vào phòng điều trị, nằm trên giường điều trị với khung đầu lập thể gắn trên đầu. Người ta gắn khung đầu vào giá đỡ khung đầu của máy, đo các vị trí tọa độ và điều chỉnh góc gamma thích hợp. Các vị trí x, y và z và góc độ gamma phải được 2 người khác nhau kiểm tra phù hợp với chỉ định bác sỹ xạ phẫu. Sau khi tất cả các nhân viên ra khỏi phòng xạ phẫu, thì quá trình xạ phẫu được bắt đầu.

Hình 11: Cố định đầu bệnh nhân vào giá đỡ gường của máy xạ phẫu

1. Hoàn thành điều trị: Ngay khi kết thúc quá trình xạ phẫu, nhân viên vận hành và điều dưỡng mở cửa phòng và giúp bệnh nhân ra khỏi phòng điều trị, giỡ bỏ khung lập thể ra khỏi đầu bệnh nhân. Đưa bệnh nhân về phòng theo dõi sau điều trị.

Hình 12: Hình ảnh bệnh nhân sau khi xạ phẫu

Nguồn: ungthubachmai.com.vn